Warmińsko Mazurskie Forum Poszukiwaczy

Iława - po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego (13 grudnia 1981 roku) wielu ludzi "Solidarności" zostało internowanych lub skazanych, wyrokami wydanymi w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, na kary pozbawienia wolności; niektóre z tych osób zostały osadzone w iławskim więzieniu; obecnie na murze Zakładu Karnego w Iławie (tuż przy bramie) znajduje się pamiątkowa tablica.

Tzw. Borek koło Lubawy (pow. iławski) – w tym miejscu (w lesie), w pierwszych latach niemieckiej okupacji, były zakopywane zwłoki ofiar zbrodni nazistowskich, popełnionych w okolicy, m.in. ciała osób zamordowanych w publicznych egzekucjach, przeprowadzonych w ramach Intelligenzaktion (próby zlikwidowania polskich elit społecznych na terenach zajętych przez III Rzeszę) w Lubawie i Nowym Mieście Lubawskim; po II wojnie światowej, w miejscu zbiorowych mogił, mieszkańcy ziemi lubawskiej postawili pomnik (krzyż, obelisk i symboliczne groby).

Bartąg (pow. olsztyński) – na cmentarzu parafialnym można znaleźć m.in. grób W. Ejsmonta, który brał udział w walkach poprzedzających odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, a następnie o jej granice (np. w wojnie z Rosją Sowiecką w latach 1919-1921) [zdj. 1 i 2], a także grób J. Wagnera (działacza polskiego na Warmii w okresie plebiscytu w 1920 roku) [zdj. 3 i 4].
Cześć Ich Pamięci !

W Brąswałdzie (pow. olsztyński) 4 września 1894 roku przyszła na świat Maria Zientara-Malewska – nauczycielka, pisarka i poetka warmińska oraz działaczka społeczno-narodowa, autorka m.in. legend i podań regionalnych (takich, jak: „Zaklęty zamek w lesie olsztyńskim” czy „Legenda o świętym Jakubie patronie Olsztyna”), a także zbiorów wierszy i opracowań związanych z folklorem (np. „Warmio moja miła”). Od 1920 roku publikowała w „Gazecie Olsztyńskiej”, organizowała lekcje historii Polski oraz Koła Kobiet Polek. Za działalność na rzecz polskiego szkolnictwa w Niemczech oraz propagowanie polskości na Warmii została, we wrześniu 1939 roku, aresztowana przez gestapo i uwięziona w obozie koncentracyjnym dla kobiet w Ravensbrück; do rodzinnej wsi wróciła w kwietniu 1940 roku, ale pozostawała pod kontrolą niemieckiej policji. Po II wojnie światowej współtworzyła polską administrację w Olsztynie, pracowała naukowo oraz twórczo. W 1979 roku papież Jan
Paweł II przyznał tej wybitnej Warmiaczce, za religijną i patriotyczną postawę, odznaczenie Pro Ecclesia et Pontifice. Dziś przed domem, w którym urodziła się Maria Zientarówna, stoi jej pomnik. Warto dodać, że w latach 30-tych w Brąswałdzie działała polska szkoła i biblioteka oraz Koło Związku Polaków w Niemczech. Współcześnie na ścianie dawnej szkoły polskiej znajduje się tablica pamiątkowa (jeszcze kilka lat temu w budynku tym była izba pamięci M. Zientary-Malewskiej).

Sampława (pow. iławski) – na ścianie kruchty kościoła pw. św. Bartłomieja Apostoła znajduje się tablica z nazwiskami parafian, którzy polegli na frontach, zostali rozstrzelani, zmarli w obozach (pracy i koncentracyjnych) lub zaginęli podczas II wojny światowej.

W marcu czcimy pamięć ludzi, którzy, pomimo zakończenia II wojny światowej, nie złożyli broni i walczyli dalej z okupantem sowieckim o wolną i suwerenną Polskę. W związku z tym, a także z rocznicą – poniższa historia i miejsce pamięci:
Wieczorem 21 marca 1946 roku pod Nowym Miastem Lubawskim (na Marianowie) doszło do zbrojnego starcia pomiędzy oddziałem „Sokół Leśny” Ruchu Oporu Armii Krajowej, pod dowództwem kpr.(?) Stanisława Balli (ps. „Sokół Leśny”, „Sowa”), a grupą operacyjną sformowaną z funkcjonariuszy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej. Warto dodać, że oddział (kompania) S. Balli „Sowy” wchodził w skład Pomorskiej Brygady (Batalionu „Znicz”) ROAK i działał na terenie ówczesnych województw: pomorskiego, olsztyńskiego i warszawskiego, walcząc z reżimem narzuconym przez sowietów (m.in. rozbijając posterunki MO). Sama „akcja na Marianowie” została opisana w nr 47 miesięcznika regionalnego „Debata” (s. 30-32 – szczególnie cenna jest relacja dowódcy plutonu ROAK Andrzeja Różyckiego „Zjawy”):
http://www.debata.olsztyn.pl/images/sto ... a%2048.pdf
Należy odnotować, iż w zasadzce zginęło czterech milicjantów i jeden „ubek” (doszło do rozbicia grupy UB i MO). Obecnie w miejscu tej walki żołnierzy podziemia niepodległościowego z nowomiejską „bezpieką”, w pobliżu skrzyżowania dróg prowadzących w kierunku Mroczna i Krzemieniewa, stoi pomnik poległych „utrwalaczy władzy ludowej”, pomalowany przez dzisiejszych Patriotów ku czci okolicznych oddziałów partyzanckich. Obrazuje to silną, społeczną potrzebę okazywania szacunku „Żołnierzom Wyklętym” – aż prosi się postawić w tym miejscu tablicę z rzetelnymi informacjami o tym, co się tam wtedy wydarzyło oraz co spowodowało (jakie racje czy idee), że Polak strzelał do Polaka…

W tragicznie zakończonej 10 kwietnia 2010 roku podróży polskiej delegacji, z Panem Prezydentem RP Lechem Kaczyńskim na czele, do Katynia (na obchody 70. rocznicy zbrodni ludobójstwa, dokonanej przez sowietów na Polakach) brał udział m.in. Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Aleksander Szczygło – od urodzenia związany z Warmią i Olsztynem, a od czasów szkolnych, w sposób szczególny, z parafią p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa (historia parafii i kościoła oraz kilka zdjęć: http://www.nspj.com.pl/kosciol.html). To właśnie w olsztyńskim kościele p.w. NSPJ 17 kwietnia 2010 roku została odprawiona msza żałobna, połączona z ostatnim pożegnaniem ś.p. Pana Ministra. W 2012 roku w tej samej świątyni, wśród wielu tablic o wymowie patriotyczno-religijnej, wmurowano epitafium poświęcone Jego osobie.
Niech spoczywa w pokoju. Cześć Jego Pamięci!!

Iława – w 1920 roku (w okresie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu), w budynku hotelu, stojącym przy iławskim rynku, miał siedzibę „oddział” Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego, którego zadaniem było przekonywanie (pomimo szykan i przeszkód stawianych przez stronę niemiecką) mieszkańców miasta i okolic, na organizowanych spotkaniach i wiecach, do głosowania „za przyłączeniem” do Rzeczypospolitej Polskiej; wiosną tegoż roku nad Jezioro Jeziorak, w celu agitacji, zaproszeni zostali wybitni, polscy twórcy, m.in. Stefan Żeromski (autor np. „Popiołów”, „Wiernej rzeki” i „Syzyfowych prac”) oraz Jan Kasprowicz; współcześnie na ścianie budynku postawionego w miejscu dawnej siedziby Komitetu Plebiscytowego znajduje się tablica, a nad Jeziorakiem stoi pomnik Żeromskiego, ze słowami Pisarza: „Ziemia mazurska jest nasza” (w związku ze zmianą zagospodarowania brzegu Jeziora pomnik ma zostać przeniesiony na teren pobliskiego Zespołu Szkół).

Nowe Miasto Lubawskie – jesienią 1939 roku jeden z domów przy ulicy Działyńskich (wówczas ul. Pod Lipami) stał się siedzibą Selbstschutzu – zbrodniczej organizacji paramilitarnej, złożonej z polskich obywateli narodowości niemieckiej (głównie Volksdeutsche), stworzonej przez nazistów, w celu wykorzenienia przejawów polskości i szybkiego podporządkowania sobie ludności oraz eksterminacji osób mogących przeciwstawić się tym planom (przede wszystkim działaczy społecznych i przedstawicieli inteligencji), na ziemiach II RP (np. województwo pomorskie) włączonych do III Rzeszy (Kreisführerem Selbstschutzu na terenie dawnego powiatu lubawskiego był Reinhold Hartwig); później pod tym samym adresem mieściło się Gestapo (Tajna Policja Państwowa, niem. Geheime Staatspolizei), więc do zimy 1944/45 gmach pozostawał miejscem kaźni wielu mieszkańców miasta i okolic; po II wojnie światowej na ścianie tego budynku umieszczono tablicę upamiętniającą więzionych, przesłuchiwanych oraz nierzadko torturowanych i mordowanych w jego podziemiach Polaków (kwestią do wyjaśnienia pozostaje, czy był wykorzystywany przez kolejnych okupantów – sowietów).

Iława – na cmentarzu przy ulicy Ostródzkiej, poza przedstawionym już wcześniej grobem jednego z obrońców Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte we wrześniu 1939 roku E. Szamlewskiego (zdj. 1) oraz upamiętnieniem funkcjonariusza Policji Państwowej, a zarazem ofiary sowieckiej zbrodni ludobójstwa, dokonanej wiosną 1940 roku na polskich jeńcach, J. Kałużnego (zdj. 2 + link do mojego krótkiego artykułu:
http://www.debata.olsztyn.pl/index.php? ... Itemid=101 ),
można znaleźć nagrobek uczestnika powstania warszawskiego Wojciecha Reszczyńskiego ps. „Rolnik” (zdj. 3 i 4), który w sierpniu i wrześniu 1944 roku walczył, jako żołnierz Armii Krajowej, na terenie stołecznego Śródmieścia (powstańczy biogram W. Reszczyńskiego - miałem okazję go współtworzyć:
http://www.1944.pl/historia/powstancze- ... eszczynski ).
P.S. W tym szczególnym dniu wypada oddać hołd ludziom, którzy, w obliczu prawdopodobnego przesunięcia się frontu, a tak naprawdę „zmiany” okupanta (niemieckiego na sowieckiego) w Warszawie, odważnie chwycili za broń...

Lipinki (pow. nowomiejski) – na tablicy, wmurowanej w okresie międzywojennym w ścianę wewnątrz kościelnej wieży, umieszczono, obok nazwisk ofiar I wojny światowej (głównie mężczyzn narodowości polskiej wcielonych do zaborczej armii niemieckiej), dane dwóch parafian-żołnierzy, poległych w 1920 roku, w czasie wojny Polski z sowiecką Rosją (miejscowość została przyłączona do Rzeczypospolitej zimą 1920 roku, na mocy postanowień traktatu wersalskiego bez plebiscytu, podczas wyprawy wojsk gen. Józefa Hallera na Pomorze).
Pamiętajmy o Tych, którzy oddali swe życie za wolność naszej Ojczyzny, szczególnie w listopadzie…

Lubawa (pow. iławski) – przy drodze prowadzącej do wsi Mortęgi (w pobliżu zbiegu dzisiejszych ulic Gdańskiej i Dworcowej), znajduje się pomnik i zbiorowa mogiła żołnierzy polskich z korpusu generała Macieja Rybińskiego, który na początku października 1831 roku, jako ostatni wódz naczelny powstania listopadowego, przekroczył, wraz z dowodzonymi przez siebie oddziałami, granicę Królestwa Polskiego z Królestwem Prus (uczestnicy powstania – de facto wojny polsko-rosyjskiej – zostali internowani w przygranicznych miejscowościach m.in. w Lubawie, gdzie niektórzy z nich zmarli z powodu odniesionych ran i chorób).
Więcej informacji, w tym link do interesującego artykułu Michała Młotka z Iławy, na Olsztyńskiej Stronie Rowerowej: http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejs ... kie/lubawa , której jestem współredaktorem.
W 183. rocznicę wybuchu powstania listopadowego pamiętajmy o uczestnikach tego narodowego zrywu…

Mrągowo – w latach 1945-1946 (po zajęciu miasta przez oddziały Armii Czerwonej) dawny ratusz, wraz z przylegającym do niego od północy budynkiem, mieścił więzienie NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR [ros. Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł]), a następnie siedzibę i areszt Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego; w późniejszym okresie funkcjonariusze UB mieli do dyspozycji gmach przy ul. Królewieckiej i kilka domów przy ul. Warszawskiej; w budynkach tych przetrzymywano i katowano wielu Polaków, którzy występowali przeciwko komunistycznej okupacji naszej Ojczyzny lub po prostu nie zgadzali się z sowiecką dominacją (uważam, że w wolnej Polsce należało by upamiętnić ofiary „czerwonej dyktatury”, np. poprzez umieszczenie odpowiedniej tablicy na ścianie mrągowskiego ratusza, w którym obecnie mieści się muzeum regionalne); niektóre z tych miejsc zostały opisane w albumie, wydanym przez IPN, pt. „Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych lat 1944-1956” pod redakcją naukową T. Łabuszewskiego.

Tym razem krótka historia Konsulatu Polskiego w Olsztynie oraz obozów: hitlerowskiego i stalinowskiego w Działdowie (miejsca kaźni wielu Polaków, m.in. szczególnie wspominanych w marcu "Żołnierzy Wyklętych"). Dodam, że ten artykuł został przeze mnie opublikowany wcześniej na innej stronie.

Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem
– staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.
Marszałek Józef Piłsudski

Olsztyński Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej mieścił się, w latach 1920 – 1939, w secesyjnej kamienicy, stojącej przy ówczesnym Friedrich Wilhelmplatz (obecnie plac Konsulatu Polskiego). W tym czasie konsulami polskimi w Olsztynie byli: Zenon Lewandowski, Czesław Andrycz, książę Henryk Korybut Woroniecki, Karol Ripa, Filip Zawada, Józef Gieburtowski, Antoni Zalewski i Bohdan Jałowiecki. Biuro Konsulatu, dla wielu osób stanowiące symbol odrodzonej, niepodległej Ojczyzny i swoisty łącznik z krajem przodków, stało się w okresie międzywojennym jednym z głównych (obok „Domu Polskiego”) gniazd ruchu polskiego w Olsztynie oraz ośrodków życia społeczno-kulturalnego Polaków na Warmii i Mazurach (cenną inicjatywą były m.in. przyjęcia charytatywne, organizowane w karnawale). Kres działalności placówki przyniósł wrzesień 1939 roku.
Ostatni polski konsul – Bohdan Jałowiecki – bardzo zasłużony dla Polaków na Warmii, został zamordowany w 1941 roku w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Działdowie (niem. Konzentrationslager Soldau). W obozie tym, zlokalizowanym w dawnych koszarach przy ul. Grunwaldzkiej (w pobliżu dworca kolejowego), Niemcy (głównie członkowie SS [niem. Schutzstaffel – „eskadra ochronna”] i volksdeutsche) od 1939 roku więzili, torturowali i zabijali (najczęściej rozstrzeliwali) przede wszystkim osoby duchowne, przedstawicieli inteligencji oraz urzędników, nie tylko z Działdowa i okolicznych miejscowości, ale też z Pomorza i Mazowsza, a także działaczy ruchu polskiego z Warmii, Mazur i Powiśla. Zwłoki ofiar grzebano potajemnie w zbiorowych mogiłach m.in. na Górze Komornickiej (po II wojnie światowej ich szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz). W styczniu 1945 roku (gdy ruszyła sowiecka ofensywa zimowa), w obliczu zbliżającego się frontu, naziści zlikwidowali obóz, a więźniów ewakuowali na północ, w kierunku Zalewu Wiślanego, by później (prawdopodobnie drogą morską) przedostać się w bezpieczniejsze rejony III Rzeszy (marszruta zakończyła się przedstawioną już kiedyś zbrodnią pod Zawadami Małymi).
Po zajęciu ziemi działdowskiej przez oddziały Armii Czerwonej zimą 1945 roku, teren KL Soldau przejęli funkcjonariusze NKWD (ros. Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR). Kolejni, sowieccy okupanci założyli w tym miejscu obóz nakazowo-rozdzielczy NKWD, „działający” do jesieni 1945 roku, a przeznaczony dla przeciwników narzuconej, komunistycznej władzy lub ludzi stanowiących potencjalne zagrożenie, czyli np. żołnierzy Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Batalionów Chłopskich itp., zaangażowanych społecznie i politycznie Polaków oraz Niemców i osób z Deutsche Volksliste, aresztowanych na Pomorzu, obszarze dawnych Prus Wschodnich i północnego Mazowsza. Utworzony w celu odosobnienia i „złamania” opornych (poprzez przymusową pracę i nieludzkie traktowanie) obóz, dzięki przebiegającej w pobliżu linii kolejowej Warszawa – Gdańsk, pełnił też funkcje „przejściowego”, z którego wywożono więźniów w głąb Związku Sowieckiego (do łagrów). Dziś trudno oszacować, ile łącznie osób było więzionych w działdowskich obozach oraz ile z nich poniosło śmierć.
W taki oto tragiczny sposób historia splotła w jednym miejscu zbrodnie dwóch systemów totalitarnych: niemieckiego nazizmu i komunizmu sowieckiego…

Radosław Nojman
z wykształcenia prawnik, z zamiłowania historyk,
jeden z redaktorów „Olsztyńskiej Strony Rowerowej”
(http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki" onclick="window.open(this.href);return false;).

Kontynuując opisywanie dziejów obozu „karnego” w Działdowie chciałbym przedstawić jeszcze jedno miejsce. Otóż, kilkanaście tysięcy ofiar nazizmu, przede wszystkim z KL Soldau (pierwotnie pogrzebanych m.in. na Górze Komornickiej oraz w lesie pod wsią Białuty, gdzie dochodziło również do rozstrzeliwań więźniów), ostateczne miejsce spoczynku znalazło na działdowskim cmentarzu (w pobliżu ich mogił i pomnika znajdują się również groby ofiar komunizmu m.in. działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego: Stanisława Godlewskiego i Bernarda Zielińskiego, zamordowanych w 1946 roku przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa).
Warto także wspomnieć o systemie tzw. podobozów, o charakterze głównie obozów pracy przymusowej (jeden z nich znajdował się w Iłowie).